چکیده‌ای از دانش ترازو - بخش یکم: پیش درآمد (درس‌نامه)

یکم. شناسه (تعریف)

دانش ترازو (علم منطق) دات‌هایی (قوانینی) است که به‌کار‌بستن آن‌ها آدمی را از نادرستی در اندیشه بازمی‌دارد. به زبانی دیگر، دانشِ ترازو روش درست اندیشیدن را می‌آموزد. 

 

دوم. گردآورنده (مدوّن)

گفته شده است که ایرانیان باستان که "پَهلَوی" (به تازی "فهلویون") نام داشتند دانش ترازو را به کار می‌بسته‌اند. امروزه، یونانیان باستان به‌ویژه ارسطو گردآورنده‌‌ی دانش ترازو، به آن گونه‌ای که این دانش اکنون شناخته می‌شود، دانسته می‌شوند. دانشمندان مسلمان به‌ویژه "پورِ سینا" نیز از کسانی به شمار می‌آیند که به این دانش افزوده‌اند و آن را گسترش داده‌اند و پیش برده‌اند.

نوشته‌های ارسطو درباره‌ی دانش ترازو در زمانه‌ی بیزانسی به‌سانِ نوشته‌ای یگانه به نامِ اُرگانون (ارغنون) گردآوری شد که دارای بخش‌های زیر بوده است: 

مقولات (قاطیغوریاس)، قضایا (باری ارمینیاس)، قیاس (آنالوطیقای اول)، برهان (آنالوطیقای دوم)، جدل (طوبیقا)، و مغالطه (سوفسطیقا). پس از ارسطو، شماری از فرانمون‌کنندگان (شارحان) نوشته‌های او دو بخش دیگر بر آن افزودند: خطابه (ریطوریقا) و شعر (بوطیقا). ایساغوجی نوشتار دیگری است که با بهره‌گیری از دو نوشتارِ برهان و جدل همچون در‌آمدی برای دانش ترازوی ارسطو گردیده است.

 

سوم. دانش

دانش، انگاشتن "مانندِ" چیزی در اندیشه است (حضور صورت یک چیز در عقل).

دانایی (علم) با یک نگاه بر دو بخش است: انگاره و پذیره

انگاره (تصور)  همانند "هستی"، "روز"

پذیره (تصدیق) همانند "همه چیز از هستی پر است"، "اکنون روز است."

نادانی (جهل) نیز بر دو بخش است: انگاره و پذیره

در نبود انگاره (جهل تصوری) در پی شناسه (تعریف) هستیم.

در نبود پذیره (تصدیق) در پی گواه (حجّت) هستیم.

دانایی (علم) با نگاهی دیگر بر دو بخش است: ساختنی و یافتنی

آ) ساختنی (حصولی، اکتسابی، نظری): نمونه انگارها (تصورات) همچون "جهان"، "فرشته" و نمونه پذیره‌ها (تصدیقات) همچون "4 بر 2 بخش‌پذیر است".

ب) یافتنی (حضوری، بدیهی، ضروری): نمونه انگاره‌ها (تصورات) همچون "هستی"، "دانش" و نمونه پذیره‌ها (تصدیقات) همچون "هر فراگیری بیشتر از بخش‌هایش است."

 

چهارم. زمینه (موضوع)

شناسه (معرّف) و گواه (حجّت) دانایی را جانشین نادانی می‌کنند؛ با این نگاه، انگاره (تصور)، شناسه (معرّف) نام خواهد گرفت؛ و پذیره (تصدیق)، گواه (حجّت) نام خواهد گرفت.

انگیزه (غرض) از فراگیری دانش ترازو: یادگیری روش درست اندیشیدن.

هوده‌ی (فایده) فراگیری دانش ترازو: با به‌کارگیری این ابزار می‌توان اندیشه را از نادرستی بازداشت.

دانش ترازو دانشی ابزاری (علم آلی) است و زمینه‌ساز دانش‌های دیگر است همچون "جبر" که زمینه‌ساز "حساب" است، "منطق" که زمینه‌ساز "فلسفه" است و "اصول" که زمینه‌ساز "فقه" است.